رویکردی شناختی به چند معنایی در افعال حرکتی زبان فارسی

چندمعنایی پدیده ای رایج در زبان است که تقریباً در تمامی سطوح زبان دیده می شود. پژوهش حاضر به مطالعه ی چندمعناییِ افعال ساده ی حرکتیِ زبان فارسی در چارچوب معنی شناسی واژگانی شناختی می پردازد. هدف از این پژوهش بررسی میزان و کارآیی ساز و کارهای معنی شناسی واژگانی شناختی از جمله استعاره، طرحواره های تصویری و مقوله بندی نمونه ی اعلا در توجیه و توصیف چندمعنایی افعال حرکتی زبان فارسی است چرا که این رویکرد عمدتاً در حیطه ی چندمعنایی حروف اضافه ی مکانی بکار بسته شده است و سایر مقوله های واژگانی نادیده گرفته شده اند. به همین منظور پنج فعل ساده ی حرکتی چندمعنا انتخاب و داده های مورد نظر از سه فرهنگ بزرگ سخن، فرهنگ فارسی عامیانه و فرهنگ فارسی امروز جمع آوری شده اند؛ همچنین مواردی نیز بر اساس شم زبانی نگارنده به این فهرست افزوده شده است. از آن جهت که داده های مورد بررسی در واقع معانی این فعل ها هستند، هر یک از این معانی به طور جداگانه مورد تحلیل قرار گرفته و همچنین روابط موجود میان آنها شرح داده شده است؛ در نتیجه پژوهش حاضر از نوع توصیفی-تحلیلی است. یافته های پژوهش نشان می دهند که چندمعنایی پدیده ای نظام مند بوده و عواملی همچون تبدیل طرحواره های تصویری و استعاره در شکل گیری و توصیف آن دخیل هستند و می توان هر واژه را مقوله ای به حساب آورد که معانی گوناگون آن اعضای مقوله را تشکیل می دهند؛ همچنین با توجه به مقوله بندی نمونه ی اعلا برخی معانی مرکزی تر و برخی حاشیه ای تر به حساب می آیند. از سوی دیگر تبدیل طرحواره نقش پر رنگ تری نسبت به استعاره در شکل گیری چندمعنایی و کاربرد این فعل ها در بافت های گوناگون دارد و تعداد اندک استعاره های فعال در این پژوهش قابل توجه است چرا که استعاره به عنوان یکی از علت های اصلی چندمعنایی شناخته می شود. علیرغم کارآیی معنی شناسی واژگانی شناختی در توجیه پدیده ی چندمعناییِ فعل های مورد نظر، هم نشینی معنایی واژه ها در شکل گیری چندمعنایی نیز نباید نادیده گرفته شوند چرا که مواردی وجود دارند که تنها با در نظر گرفتن هم نشینی معنایی قابل توجیه هستند، هر چند که معنی شناسی واژگانی شناختی در توجیه علت این هم نشینی ها کارآمد است. به سخن دیگر ترکیبی از رویکرد معنی شناسی واژگانی شناختی و پدیده ی هم نشینی معنایی توصیف بهتری از چندمعنایی به دست خواهد داد؛ رویکرد شناختی انگیزه ی کاربرد و هم نشینی معنایی، معنی واژه را در بافت مشخص می کنند.